Leiderschap is door de jaren heen vaak gereduceerd tot een opeenvolging van stijlen: transformationeel, situationeel, of meer recent toxisch leiderschap. Voor veel professionals is het een eindeloze stroom van trends geworden, een opeenvolging van nieuwe hypes zonder de noodzakelijke context van waaruit ze zijn ontstaan. Dit is begrijpelijk. Leiderschap, echter, kan niet los gezien worden van de bredere maatschappelijke en organisatorische ontwikkelingen waarin het geworteld is. Het is een cumulatief verhaal, een weefsel van functies die zich door de jaren heen hebben ontwikkeld in reactie op een veranderende wereld.
Leiderschap is als een rivier die haar oorsprong vindt in eenvoudige structuren, maar naarmate ze door de tijd en door organisaties stroomt, complexer en gelaagder wordt. Ze meandert door maatschappelijke transities en de toegenomen complexiteit van organisatiesystemen, waarbij elke fase van leiderschap een nieuwe functie vervult en nieuwe lagen toevoegt aan het begrip van wat leiderschap eigenlijk is.
De Taakgerichte Leider: Stabiliteit en Zekerheid
In de vroege decennia van de twintigste eeuw werd leiderschap vooral geassocieerd met taakgerichtheid. De samenleving had toen nog groot respect voor hiërarchie, en de leider was een stabiliserende kracht. Net als een kapitein die zijn schip door de storm navigeert, lag de nadruk op het bereiken van doelen en het oplossen van problemen. Deze archetypische leider belichaamde stabiliteit en orde en wordt vandaag de dag vaak in verband gebracht met stijlen zoals directief, authoritair, transactioneel leiderschap. De leider gaf richting, bood veiligheid en creëerde orde.
De Relatiegerichte Leider: De Kunst van Verbinding
Wanneer de jaren zestig en zeventig aanbreken, verandert het landschap. De gevestigde orde wordt steeds meer in vraag gesteld, de flowerpowerbeweging maakt opgang, en opkomst van grote, vaak internationale organisaties dwingt de leider om niet alleen naar de taak te kijken, maar naar de mens erachter. Het leiderschap verschuift naar de kunst van relaties. De middenmanager betreedt het toneel, balancerend tussen formele strategie en persoonlijke ontwikkeling. Hier, in de fragiele ruimte tussen mens en taak, ontstaat een nieuwe spanning – een die vele leiders tot op de dag van vandaag bezighoudt. Het is ook in deze context waarin de leidinggevende de medewerkers nog sommeerde naar zijn apart gesloten bureau, dat het idee van situationeel leiderschap vorm kreeg (bv Hersey & Blanchard, 1969). Men paste zijn stijl aan afhankelijk van de medewerker voor zich. Grof gesteld, werd men meer taak of meer relatiegericht (er zijn namelijk verschillende modellen van situationeel leiderschap ontwikkeld). Stijlen zoals coachend, participerend, delegerend of empowerend leiderschap zagen doen het daglicht.
De Transformationele Leider: Verandering als Mantra
In de jaren tachtig en negentig, op het ritme van marktliberalisatie, de val van oude maatschappijstructuren, groeit de vraag naar visionair, charismatisch leiderschap. De transformationele leider neemt de rol aan van verstorende kracht, de katalysator van verandering. Waar vroeger stabiliteit werd gekoesterd, wordt nu beweging verlangd. Deze leider wijst naar de horizon en vraagt de organisatie mee te veranderen, ongeacht het ongemak. Het onderscheid tussen managen en leiderschap wordt nu gemaakt. ‘A manager does the things right, and a leader does the right things’ (Bennis, 1985). Maar in het roepen om verandering ligt ook een bron van weerstand – een spanningsveld tussen harmonie (relatiegericht leiderschap met applaus) en disruptie (olifanten in de kamer benoemen zonder applaus).
De Netwerkgerichte Leider: Verbinding Over Grenzen Heen
En zo komen we in de geglobaliseerde jaren 2000 aan bij de netwerkleider. Deze leider beweegt zich door technologie en open innovatie voorbij de grenzen van de organisatie en opereert als een verbinder in een steeds verder uitdijend ecosysteem. In plaats van intern te optimaliseren, zoekt hij naar verandering op grotere schaal, over organisaties heen. Geduld en diplomatie worden zijn wapens in een wereld waarin relaties en subtiele samenwerking centraal staan. Hier is leiderschap geen sprint, maar een marathon, waarin de kunst van strategisch wachten, nederigheid, en samen doelen te ontwikkelen en te realiseren vitaal wordt. Leiderschap werd minder hiërarchisch en meer coöperatief. Het idee dat je je leiderschap intern of extern moet delen kent nu opgang: collectief, gedeeld, distributief, co-leiderschap is de recente bocht van de leiderschapsrivier.
De Waardengerichte Leider: Authenticiteit en Transparantie
In de jaren 10 schuiven we richting waardengericht leiderschap. Het vertrouwen in leiders en hun organisaties kent mede door de financiële crisis, de opkomst van sociale media, en de metoo-beweging een knauw. De vraag naar authenticiteit en transparantie klinkt steeds luider. In de zoektocht naar oprechte verbinding met zowel medewerkers als de samenleving, richt de waardengerichte leider zich dan ook op het interne kompas – de waarden die richting geven aan de organisatie en het leiderschap. De opkomst van stijlen zoals authentiek, inclusief, ethisch, purpose-driven, destructief of toxisch leiderschap floreert.
De Systemische Leider: Naar Integratie
Hoewel de jaren 20 nog jong zijn, zien we de opkomst van pogingen of oproepen in de academische wereld om niet nog nieuwe stijlen te definiëren maar om geïntegreerde taxonomieën of frameworks rond leiderschap te bouwen. Naarmate organisaties en maatschappijen een steeds complexer en gevarieerde landschap innemen, ontstaat de vraag om de complexiteit van de hele rivier in ogenschouw te nemen. Want leiderschap is een dans met paradoxen, een spel van subtiele bewegingen tussen stabiliteit en verandering, tussen taak en mens, tussen doel en waarden. Het vraagt ons om verder te kijken dan stijlen en strategieën, en te begrijpen dat leiderschap, finaal een functie te vervullen heeft in een complex systeem. Leiderschap zoals elke rivier, is nooit stilstaand. Er is niet één stijl, één vorm. Het stroomt, transformeert en vormt, in harmonie met het landschap waar het doorheen beweegt.
Jesse Segers is bijzonder hoogleraar aan de Universiteit van Exeter (VK) en partner van Ginkgo Consulting (BE). Hij helpt leiders en hun organisaties in hun ontwikkeling.